یادخداوفضیلت ذکر قلبى

امام باقر و یا امام صادق « علیه‏ما السلام » فرمودند:«لایکتب الملک الاّ ما یَسمعُ و قال عزوجلّ «واذکر ربکّ فى نفسکَ تضرّعاً و خیفهً فلا یعلم ثواب ذلک الذکر فى نفس الرجل غیر اللّه لعظمته»:فرشته (مأمور ثبت اعمال) جز آنچه مى‏ شنود نمى‏ نویسدخداوندمتعال فرمود:
پروردگارت را در دل خویش به حال تضرع و خوف یاد کن. ثواب آن ذکر را که در دلانسان انجام مى‏ گیرد به خاطر عظمتى که دارد جز خداوند متعال کسى نمى ‏داند.(۱)

روایت فوق به طور واضح بر برترى «ذکر قلبى» نسبت به «ذکر لفظى» دلالت دارد؛چنانچه رسول خدا« صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله » نیز فرمود:

«إنّ اللّه لا ینظر الى صورکم و أعمالکم انّما ینظر الى قلوبکم»: خداوند متعال به ظاهرشما و اعمالتان کارى ندارد بلکه به دلهاى شما نگاه مى‏کند.(۲)به نظر مى‏رسد نکته برترى این قسم از ذکر بر قسم سابق این باشد که چون (براساس بیانى که گذشت) نفس و قلب در حقیقت خود انسان است نه جزئى ازوجودانسان لذا در این قسم از ذکر، انسان خدا را با تمام وجود و هستیش یاد مى‏کند و اورا حاضر و ناظر مى‏ یابد و به نظر میرسد براى همین است که تأثیر این حالت بهمراتب بیشتر از ذکر لفظى خواهد بود. چرا که در «ذکر قلبى» انسان خدا را دردلش (که حرم الهى است) ساکن مى‏ گرداند؛ (۳) بنابراین می توان گفت دوگانگى میان«ذکر قلبى» و «لفظى» به این معنى است که هر کدام از آنها، یک حقیقت جداگانه‏ اىهستند،بدون اینکه با یکدیگر منافاتی داشته باشند و لذا «ذاکر» مى‏ تواند همراه با «ذکرلفظى خدا» در دل نیز خدا را یاد کند و این بهتر و مطلوب‏تر است. چنانچه رسول خدا« صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله » فرمود:

«أذکر الله بقلبک و لسانک»: خدا را با دل و زبان یاد کن.(۴)به عنوان مثال کسى که مشغول نماز است و با کلماتی خاص خدا را یادمى ‏کند مى‏ تواند (و باید تلاش کند) در دلش نیز به یاد او باشد و لذا در روایاتمربوط به نماز آمده است که اگر نماز گزار بداند با چه کسى صحبت مى‏ کند (وعظمت و ارزش حضور او را درک کند) از نماز خسته و رویگردان نمیشود.(۵)

(۱)میزان الحکمه ج ۴(مترجم)ب۱۳۵۲ح۶۴۹۰ به نقل ازبحار۷/۳۲۲/۵

(۲)امالی شیخ طوسی ح۵۳۶

(۳) «القلب حرم اللّه فلا تسکن فى حرم اللّه غیر اللّه»: دل حرم خدا است در حرم خدا غیرِ خدا
را ساکن نگردان. (رساله نور على نور آیه‏ا…حسن زاده‏ آملى، ص ۶۳).

(۴) بحار ج ۱۷ ص ۱۸۹ ص ۲۰.

(۵) میزان‏ الحکمه ب ۲۲۷۵ ح ۱۰۵۸۱.